MAMBO 7 MUHIMU KUFANYA ILI UWE NA AFYA BORA.

Miongoni mwa maazimio(resolutions) zinazoongoza ni pamoja na ile ya kuishi maisha yaliyo na afya bora zaidi na furaha. 

Afya na furaha ni mambo mawili makubwa sana katika maisha yetu.Ukichunguza sana takribani kila kitu tunachokifanya ni katika mpambano wa kimaisha wa kuwa na afya bora zaidi na kuwa na furaha.


Baada ya msimu wa sikukuu ambao hujaa kula,kunywa nk watu wengi huazimia kwanza kupunguza uzito ambao mara nyingi huwa umeongezeka maradufu kutokana na kula na kunywa kwa wingi wakati wa sikukuu.Inaeleweka.Sio utamaduni wetu kwenda kwa mtu kisha ukakataa kula. Katika jamii nyingi hususani zetu za kiafrika,kufanya hivyo ni kosa!Ukizungukia nyumba 10 kwa siku ni bora ujiandae kula au kunywa katika nyumba zote 10. Matokeo yake huwa ni kuwa na kilo za ziada kidogo pindi msimu unapokwisha.


Lakini utafanya,unatakiwa au unawezaje kuwa na afya bora kwa mwaka mzima na sio mwezi mmoja tu wa January baada ya kula na kusaza wakati wa msimu wa sikukuu?Hilo ni swali ambalo thamani yake ni zaidi ya dola milioni moja…a million dollar question. Sote tunakubaliana kwamba afya bora ndio kila kitu.Ukiwa tajiri kupindukia halafu ukawa na afya mgogoro,ni wazi kwamba huwezi kuzifurahia hizo hela zako.


Yafuatayo ni baadhi ya mambo unayoweza kuyafanya ili kuwa na afya bora katika mwaka mpya wa 2013.Lakini kabla sijaendelea mbele sana,naomba niweke wazi kwamba afya bora haihusu kula vizuri na mazoezi peke yake bali pia fikra chanya(positive attitude). Kuna umuhimu wa kuhakikisha kwamba siku zote unakuwa na mawazo chanya na pia kuwa karibu zaidi na watu wenye mawazo chanya.

1. Kunywa Maji kwa wingi- Bila shaka unakumbuka msemo “Maji ni Uhai”.Hiyo ni kweli kabisa.Maji ni uhai sio tu kwa mazingira yetu na dunia kwa ujumla bali pia kwa afya au miili yetu.Maji ni kitu muhimu sana kwa afya zetu.Asilimia 60% ya miili yetu imetengenezwa au imesheheni maji. Maji yanahitajika kwa ajili ya kuondoa takataka au vitu visivyofaa kutoka mwilini.Maji ndio hubeba virutubisho na oxygen.
   
   Kiasi cha maji anachohitaji mtu kinategemea na mambo kadhaa kama vile unyevu(humidity) wa mahali ulipo,shughuli zinazohusisha mwili anazozifanya mtu na pia uzito wa mwili.Pamoja na hayo,kwa wastani miili yetu inahitaji lita 2 na nusu mpaka 3 za maji.Vyakula tunavyokula huchangia kama asimilia 20% za maji katika miili yetu.Kwa hiyo tunahitaji kunywa maji kiasi cha lita 2 mpaka lita 2.4 au glasi 8-9 za maji kwa siku.
   
   Njia rahisi ya kujua kama mwili wako una maji ya kutosha ni katika kuangalia mkojo. Mkojo wako unatakiwa kutokuwa na rangi(colorless) au kuwa wa njano kidoogo.Kinyume cha hapo ni ishara kwamba hauna maji ya kutosha mwilini.Njia nyingine kutambua ni pamoja na kukaukwa na midomo(lips) na hata ulimi na pia kupata kiasi kiduchu cha mkojo.

1. Pata Usingizi wa Kutosha: Unakumbuka tulipokuwa wadogo wazazi wetu walisisitiza sana kwamba twende tukalale mapema ili tukue? Bila shaka walikuwa wanajua kwamba usingizi ni sehemu muhimu sana katika afya. Ukiachilia mbali faida za usingizi kwa ajili ya afya za akili/ubongo wetu,usingizi au mapumziko ya kutosha ni muhimu kwa miili.Afya njema huenda sambamba na mapumziko.Ni wakati wa kuupa mwili nafasi ya kujijenga,kujiongezea nguvu na muhimu zaidi kuhakikisha kwamba tunakuwa na akili timamu. Pia ukosefu wa usingizi ni chanzo cha kuzeeka mapema.

1. Fanya Mazoezi- Hili linaweza kupita bila maelezo ya ziada.Mazoezi ni muhimu sana kwa afya bora. Fanya mazoezi angalau mara tatu katika wiki.Jipatie muda wa kutembea japo kwa dakika 30. Kama inawezekana nenda Gym.Badala ya kupanda lifti pale kazini kwako au mitaani,tumia ngazi za kawaida.Egesha gari lako mbali kidogo na unapokwenda ili upate nafasi ya kutembea nk. Muhimu zaidi ni kuchagua aina ya mazoezi unayoipendelea. Mazoezi hayatakiwi kuwa adhabu.
   
   Faida za mazoezi ni pamoja na kujiepusha na magonjwa mbalimbali,kupunguza unene(bila shaka unajua kwamba unene kupindukia sio afya bali ni ugonjwa na sababu kubwa ya maradhi mengine)

1. Kula Matunda Kwa Wingi-Matunda ni chanzo kizuri sana cha madini na vitamins ambazo miili yetu inahitaji sana kwa ajili ya afya bora. Unajua kwamba machungwa,kwa mfano, yana faida kubwa zaidi kiafya kuliko vidonge vya Vitamin C unavyobugia kila leo? Aina mbalimbali za matunda ambayo yana virutubishi vingi zaidi kiafya ni Parachichi(Avocado),apple,matikiti maji(cantaloupe),Zabibu(Grapefruit),Kiwi,Guava,mapapai,machungwa, strawberries nk.

1. Kula mboga za majani- Kama ilivyo kwa matunda,mboga za majani(vegetables) ni muhimu sana kwa afya zetu. Wataalamu wa afya wanashauri kwamba tule aina 5 mpaka 9 za mboga za majani na matunda.Jitahidi kupata angalau zaidi ya aina 5 za mboga za majani na matunda.

1. Punguza Kula Vyakula vya Makopo- Kutokana na jinsi dunia inavyozidi kwenda mbio,watu wengi huwa tunakosa muda wa kupika.Matokeo yake tunakimbilia kwenye vyakula vya kwenye makopo ambavyo ndivyo vimejaa katika maduka na ma-supermarket. Jitahidi kuviepuka vyakula hivyo kwa kadri unavyoweza.Mara nyingi vyakula vya makopo huwa na ingredients ambazo hazifai kwa afya zetu.Kwa mfano,vingi miongoni mwa vyakula hivyo huwa na chumvi nyingi kitu ambacho ni chanzo cha High Blood Pressure na maradhi ya moyo. Unaposhindwa kabisa kujizuia kununua vyakula hivyo vya makopo jaribu kuangalia ambavyo havina sukari au chumvi.

1. Jipende- Kama nilivyodokeza hapo mwanzo,afya bora huenda sambamba na afya ya akili/ubongo.Njia mojawapo ya kupata afya hiyo ni pamoja na kujipenda.Pengine unajiuliza,kuna mtu ambaye hajipendi? Ukweli ni kwamba pengine ni kweli kwamba hakuna mtu ambaye hajipendi.Tofauti inakuja pale mtu anapofanya vitu ambavyo ni kinyume kabisa na mapenzi ya mwili.
   
   Mfano,uvutaji sigara,unywaji pombe kupindukia,kutojisafisha mwili wako kwa mfano kuoga,kupiga mswaki na pia kupumzika nk.Hizo zote ni tabia ambazo zinaweza kuonyesha jinsi ambavyo hujipendi au huupendi mwili wako.Kama unaupenda utautumia vibaya au kuuharibu?

MAMBO YANAYOHARIBU AFYA YA BINADAMU

 

Mazingira ni jambo lingine linaloathiri afya. Iwapo maji tunayokunywa na kutumia ni safi na salama, iwapo hewa tunayovuta si chafu, maeneo tunayofanyia kazi ni salama na pia nyumba tunazoishi, basi afya zetu huwa salama zaidi ikilinganishwa na watu wanaoishi kwenye maeneo yasiyo na maji safi na salama au kuvuta hewa chafu na kufanya kazi kwenye mazingira ya hatari.

Uchunguzi uliofanywa na chuo kikuu cha Zuyd nchini Uholanzi umeonesha kwamba, kuvuta hewa iliyochafuliwa kwa gesi za magari kwa lisaa limoja kunatosha kumpatia mtu mfadhaiko wa kifikra au stress katika ubongo wake.

Utafiti mwingine uliofanywa na chuo kikuu cha India cha Purdue umebainisha kuwa, sumu kali inayotokana na sumu ya risasi, inayoweza kuiingia mwilini mwa binadamu kutokana na kula vitu vilivyoingiwa na sumu hiyo, nchini Marekani huathiri maelfu ya watoto kuliko kiwango dhaifu cha sumu hiyo kinachoweza kuwepo katika vifaa vya kuchezea na mapambo yanavyosafirishwa.

Afya ya binadamu pia huweza kuathiriwa na watu wanaomzunguka.

Iwapo una familia unayoiangalia au marafiki katika jamii yako, basi una nafasi kubwa ya kuimarisha afya yako kuliko mtu ambaye anaishi pekee au hana familia na marafiki.

Uchunguzi uliofanywa na chuo kikuu cha Washington nchini Marekani umegundua kuwa, ushirikiano wa kifamilia ni jambo zuri kwa mtu na hupunguza kesi za watu kujiua, hasa wale wanaopatwa na matatizo ya mfadhaiko wa kifikra au wanapokuwa na fikra ya kutaka kujiua. 

Vilevile tamaduni, mila na desturi za jamii na jinsi watu wanavyozithamini itikadi hizo, zina mafasi kubwa katika afya zao ingawa matokeo yake huweza kuwa mazuri au mabaya.

Kwa mfano mazoea na mila ya kuwakeketa au kuwatahiri watoto wa kike na wanawake ina madhara makubwa kama vile kuongeza kiwango cha maambukizo ya magonjwa na hata matatizo ya kiakili miongoni mwa wasichama na wanawake wanaofanyiwa jambo hilo.

 Urithi wa jenetiki ni suala jingine linaloathiri afya za watu. Kuishi muda mrefu, siha ya mwili kwa ujumla na kupatwa na baadhi ya magonjwa na hata kuzaliwa nayo, ni masuala yanayoainishwa na jinsi jeni zetu zilivyo mwilini tangu wakati tunapozaliwa.

Mambo mengine ni pamoja na vyakula tunavyokula, harakati zetu kifizikia, tabia na mazoea tofauti kama kuvuta sigara au kunywa pombe na kutumia madawa ya kulevya.

Pia jinsi tunavyoweza kuvumilia mfadhaiko wa kifikra au stress yote hayo yana nafasi muhimu katika uzima wetu kimwili na kiakili.

Suala jingine tunaloweza kulitaja hapa ni matumizi ya vituo vya afya na hospitali. Jamii ambayo ina vituo vya afya vya kutosha, vilivyo vizuri na vyenye kukidhi mahitaji ya watu wa jamii hiyo, watu wake wana nafasi zaidi ya kuwa na siha nzuri kuliko jamii au watu wanaoishi maeneo ambayo hayana vituo vya afya au hospitali.

Kwa mfano nchi zilizoendelea zenye vituo vya afya na hospitali za kutosha na nzuri, watu wa nchi hizo huishi maisha marefu zaidi ikilinganishwa na nchi masikini zenye upungufu katika sekta hiyo. 

Jinsia ya mtu pia huathiri afya yake. Kuna magonjwa yanayowapata wanawake zaidi na kuna magonjwa yanayowapata wanaume zaidi.

Hali ya miili ya wanawake hutofautiana na wanaume na hata kazi na shughuli wanazozifanya pia huweza kuathiri afya zao kwa ujumla. Kwa mfano, kubeba mimba na kujifungua, kansa ya ovari na kizazi huathiri afya ya wanawake katika hali ambayo wanaume hupatwa na kansa ya tezi kibofu na ya korodani. 

Wakati wa vita wanaume hushiriki kwa wingi kuliko wanawake na matokeo yake ni kuuawa au kujeruhiwa. Wanawake na wasichana huenda wakawa wahanga wa vitendo vya utumiaji mabavu dhidi yao na ukatili kuliko watoto wa kiume na wanaume.

Katika baadhi ya jamii watoto wa kike na wanawake huwa hawapewi fursa ya kupata elimu na kujiendeleza kama wanaume, suala ambalo huathiri afya zao pia. Tafiti nyingi zimeonyesha ubaguzi wa kijinsia katika utoaji huduma za afya hata katika nchi zilizoendelea.

Miongoni mwa mambo muhimu yanayoijenga afya ya mwanadamu ni kula lishe salama na mlo uliokamilika. Tunaposema lishe salama na mlo uliokamilika au healthy balanced diet kwa kimombo, tunamaanisha masuala muhimu mawili.

Moja ni kula kiwango kinachotakiwa cha chakula kwa mujibu wa harakati na hitajio la mwili wako, na pili ni kula aina tofauti za vyakula vinavyotakiwa ili kuijenga siha ya mwili.

Tunapaswa kufahamu kwamba, kula lishe bora ni suala muhimu linalochangia kuimarisha afya ya mwili. Lishe salama na iliyokami inamaanisha kula vyakula tofauti kutoka katika mafungu manne makuu ya vyakula na kupunguza baadhi ya vyakula katika milo tunayokula kila siku.

Aina ya vyakula vinavyopaswa kuwepo kwenye milo yetu ni pamoja na matunda na mboga kwa wingi.  Kiwango cha kutosha cha wanga kama vile mkate, wali, viazi, pasta na vinginevyo na ni bora viwe vinatokana na aina mbalimbali za nafaka kamili zisiokobolewa.

Maziwa na vyakula vinavyotokana na maziwa kama mtindi na jibini. Vyakula vyenye protini kama vyama, samaki, mayai, maharagwe na vinginevyo na vilevile kiasi kidogo cha sukari , mafuta na chumvi.

Ufuatao ni ushauri au vidokezo muhimu (tips) kuhusiana na namna ya kula vyema ili kuzilinda na kuziimarisha afya zetu.  Tunashauriwa mlo tunaokula uwe na kiasi cha kutosha cha wanga, kwani aina hiyo ya chakula huipa miili yetu nguvu.

Tunashauriwa kula matunda na mboga kwa wingi kila siku.

Baadhi wanasema, ni bora kula aina 5 za matunda tofauti na mboga kwa siku.

Pia tunashauriwa kula samaki kwa wingi kwa uchache mara mbili kila wiki na kama hatutoweza kufanya hivyo au kwa wale ambao samaki wanawadhuru na wale wasiokula nyama, wanapaswa kula virutubishi muhimu vinavyotupatia mada zinazopatikana kwenye samaki kwa ajili ya afya ya miili yetu.

Tunashauriwa kupunguza kwa kiasi kikubwa sukari na mafuta katika milo yetu.

Vilevile tunashauriwa kula chumvi kwa kiwango kidogo, isizidi gramu 6 kwa siku kwa watu wazima.

Tunapaswa kufahamu kuwa, baadhi ya vyakula tayari vina kiwango cha chumvi ndani yake kwani karibu theluthi moja ya chumvi katika milo yetu hutoka katika vyakula ambavyo tayari vimeshatengeneza kama supu iliyo tayari, sosi, mikate, asusa (snacks), pai, pizza vyakula vinavyosindikwa na kuhifadhiwa. Hivyo kuna umuhimu wa kula vyakula hivyo kwa kiasi kidogo.

Hii ni kwa sababu ongezeko la chumvi mwilini huweza kumfanya mtu apatwe na shinikizo la damu, hali ambayo huweza kusababisha ugonjwa wa moyo na kiharusi.

Suala jingine tunalopaswa kuzingatia ni kunywa maji ya kutosha, tunashauriwa kila siku kunywa kiasi cha gilasi 6 hadi 8 za maji au vyakula vingine vya majimaji kama juisi na kadhalika, ili kuzuia upungufu wa maji mwilini.

Maji yana faida nyingi na baadhi yake ni kuusaidia mwili kuondoa kwa urahisi sumu na mabaki yasiyotakiwa mwilini.

Kusaidia kulainisha macho na maungio ya mwili na pia hutusaidia wakati wa kumeza.

Jambo jingine tunaloshauriwa ni kuupa mwili harakati, mazoezi ya mara kwa mara na kuwa na uzito unaotakiwa kiafya.

Jengine ni kutoacha kula kifuangua kinywa.

Tunatakiwa kustaftahi kila siku kwa sababu chakula hicho cha asubuhi huupa mwili nguvu ya kuanzia siku na huamsha utendaji kazi wa mwili kwa ajili ya siku nzima.

MADHARA YA MKATE MWEUPE (WHITE BREAD)

KWA NINI USILE TENA MKATE MWEUPE KUANZIA LEO?
Mkate ndiyo chakula kikuu cha kila siku cha familia nyingi duniani, hasa sehemu za mijini na ndiyo chakula kinachotumika na watu wa rika zote, wakubwa kwa wadogo, lakini ni wangapi tunajua kuwa mkate mweupe, ambao ndiyo chaguo namba moja la familia nyingi, ni hatari kwa afya zetu?
Kuna msemo maarufu wa Kiingereza kuhusu mkate mweupe usemao: The Whiter the Bread, the Quicker You are Dead! kwa tafsiri isiyo rasmi, msemo huu unamaanisha kuwa ‘kadiri unavyopenda kula mkate mweupe, ndivyo utakavyokufa haraka!’ Amini, usiamini, mkate mweupe siyo mzuri kwa afya yako!
Inawezekana kabisa habari hii isikufurahishe, lakini kama kweli unataka kuboresha afya yako, unapambana na suala la kupunguza unene, unataka kujiepusha na hatari ya kupatwa na ugonjwa wa kisukari (Type II), ugonjwa wa moyo au saratani ya tumbo, basi huna budi ya kuachana na mkate mweupe.
Kama tulivyosisitiza kila mara katika makala zetu nyingi za nyuma kuwa vyakula vyote vitokanavyo na nafaka zilizokobolewa vina hasara zaidi kiafya kuliko faida, mkate mweupe nao ni miongoni mwa vyakula hivyo.

KWA NINI USILE MKATE MWEUPE?
Kama ujuavyo, mkate unatengenezwa kutokana na ngano na mkate mweupe unatokana na unga wa ngano iliyokobolewa na kuondolewa virutubisho vyake muhimu vya asili ambavyo huwa muhimu katika uimarishaji wa mfumo wa usagaji na umeng’enyaji chakula tumboni (Digestive system and metabolism).
Ili unga uwe mweupe, ngano baada ya kukobolewa husafishwa kwa mashine maalumu kwa kutumia kemikali na joto kali, kitendo ambacho huondoa kabisa virutubisho vinavyoweza kuwemo kwenye nafaka na hivyo kuiacha punje ya ngano ikiwa nyeupe na kubaki makapi.
Makapi hayo, baadaye husagwa na kuwa unga safi na mweupe ambao hutayarishwa kabla ya kutengenezwa mkate kwa kupitia hatua mbalimbali, ikiwemo hatua ya kuwekewa hamira ili uumuke, kuongezewa sukari pamoja na chumvi ili kuongeza ladha.

MADHARA YANAYOWEZA KUKUPATA KWA KULA MKATE MWEUPE
Madhara ya kwanza unayoweza kuyapata kwa kupenda sana kula mkate mweupe ni ugonjwa wa kisukari. Utafiti unaonesha kuwa mkate au chakula chochote kilichotengenezwa kutokana na unga mweupe kina kiasi kingi cha wanga ambao husababisha kuongezeka sukari mwilini.
Madhara mengine yatokanayo na mkate mweupe ni kuongezeka kwa lehemu (bad LDL cholesterol) kwenye damu, hali ambayo inaweza kusababisha presha au magonjwa ya moyo yatokanayo na kusinyaa au kuziba kwa mishipa ya damu.
Madhara hayajaishia hapo, mengine yanayoweza kukupata ni tatizo la ukosefu wa choo kwa muda mrefu. Mkate mweupe huchangia kuvuruga mfumo wa umeng’enyaji wa chakula tumboni (metabolism). Mwili unapokuwa hauna virutubisho vya kutosha, usagaji na uondoaji wa sumu mwilini huwa wa shida na uchafu unaporundikana tumboni kwa muda mrefu bila kutoka, husababisha kansa ya tumbo!

ULE NINI BADALA YA MKATE?
Kuna aina nyingine ya mkate ambayo ndiyo unayopaswa kula, mkate huo ni BROWN BREAD au MKATE MWEUSI kama unavyojulikana na wengine. Mkate huu hutengenezwa kutokana na ngano isiyokobolewa hivyo kuwa na virutubisho vyake asilia vinavyohitajika mwilini na kuwa na faida zitakazokuepusha na kupatwa na madhara yaliyotajwa hapo juu. Mkate huu hauna sukari wala chumvi, hivyo kuwa bora zaidi kwa afya yako. Kama kweli unajijali, utaacha kula mkate mweupe na kuanza kula huu mweusi leo!